تعیین سهم تغییر اقلیم و مداخلات مستقیم انسانی در کاهش آبدهی حوضه های آبریز رودخانه حبله رود

تغییرات آب‌وهوا و فعالیت¬های انسانی دو عامل اصلی در تغییر روند چرخه هیدرولوژی حوزه های آبخیز هستند که باعث تغییر در توزیع مکانی و زمانی دسترسی به آب می¬شوند. جریان رودخانه به‌عنوان مهم‌ترین مؤلفه چرخه هیدرولوژی، یکی از آسیب‌پذیرترین مؤلفه‌های آن بوده که تحت تأثیر این تغییرات قرار می-گیرد و عواقب نگران‌کننده‌ی برای تقاضای آب توسط بخش¬های مختلف ایجاد می¬کند. بنابراین، درک رفتار جریان تحت تأثیر تغییرات آب‌وهوا و فعالیت¬های انسانی به‌طور جداگانه برای تدوین استراتژی¬ها و سیاست¬های سازگاری جهت برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آب ضروری است. در پی تغییرات آب و هوایی جهانی و منطقه¬ای و افزایش فشار ناشی از فعالیت¬های انسانی، جریان برخی از رودخانه¬ها در جهان، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، به میزان قابل‌توجهی کاهش یافته است. شناسایی ویژگی متغیرهایی که منجر به تغییر در جریان می¬شوند از بحث‌های مهم علمی اخیر برای مدیریت منابع آب در حوضه‌ها می¬باشد. پژوهش حاضر با هدف بررسی سهم تغییر اقلیم و مداخلات مستقیم انسانی در کاهش آبدهی حوضه رودخانه حبله‌رود که یکی از زیر حوضه های مهم حوزه آبخیز کویر مرکزی ایران می¬باشد، برنامه‌ریزی‌شده است. حوزه آبخیز حبله رود، تامین کننده اصلی منابع آب سطحی و زیرزمینی دشت گرمسار و سمنان می باشد که دارای فعالیت¬های گسترده کشاورزی و صنعتی است. اما آمارها و شواهد زمینی و اظهارات مسئولین و مدیران منطقه¬ای و محلی حاکی از کاهش قابل ملاحظه آبدهی رودخانه حبله رود و افت شدید سطح ایستابی آبخوان¬های منطقه است. این امر موجب ایجاد تنش بین دو استان سمنان و تهران و همچنین ایجاد تنش بین کشاورزان حوضه در بالدست وپائین دست شده است. بنابراین در این پژوهش، به‌منظور بررسی اثر تغییر اقلیم و فعالیت¬های انسانی بر کاهش آبدهی حوضه رودخانه حبله‌رود علاوه بر بررسی تأثیر عوامل موردنظر در دوره زمانی مشاهده‌ شده، با پیش‌بینی اقلیم منطقه با استفاده از سناریوهای تغییر اقلیم و مدل‌های جفت شده اقیانوس- جو و ریزمقیاس‌سازی خروجی‌های مدل AOGCM در حوضه موردمطالعه و همچنین با پیش‌بینی کاربری اراضی حوضه موردنظر در دوره‌های آتی دیدگاهی بلندمدت در مورد اثر تغییر اقلیم و فعالیت¬های انسانی در میزان آبدهی رودخانه حبله‌رود به دست خواهد آمد و با توجه به نتایج حاصله می¬توان در جهت سازگاری با تغییرات اقلیمی و جلوگیری از پیامدهای آن تدابیری را مدنظر قرار داده و همچنین راه‌کارهایی برای جلوگیری از تأثیرات مخرب فعالیت¬های انسانی ارائه نمود. نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر تغییرات کاربری اراضی حوضه حبله رود در جهت افزایش اراضی زراعی، باغی و مناطق مسکونی و کاهش اراضی مرتعی مرغوب و سیرقهقرایی پوشش گیاهی طبیعی بوده و همچنین نتایج بررسی شاخص های اقلیمی نشان می دهد که میانگین دمای حوضه حبله رود روند صعودی داشته و تعدادی از شاخص های بارندگی نیز روند صعودی داشته است. نتایج حاصل از کاربرد رویکردهای مختلف مفهومی تفکیک اثر تغییر اقلیم و مداخلات انسانی، بیانگر این امر بوده که مداخلات انسانی نسبت به تغییر اقلیم تاثیر بیشتری در کاهش آبدهی حوضه حبله رود داشته است. نتایج حاصل از کاربرد مدل های هیدرولوژیکی نیز اگرچه از نظر مقادیر مطلق متفاوت از نتایج رویکردهای مفهومی است اما از نظر الگو و روند زمانی و مکانی سهم اثرات همراستا با نتایج رویکردهای مفهومی می باشد. بعبارتی تمام رویکردها و روش ها نشان می دهند که سهم مداخلات انسانی در کاهش آبدهی رودخانه های حوضه حبله رود بیشتر از سهم تغییرات اقلیمی می باشد. نتایج پیش یابی تغییرات اقلیمی حوضه حبله رود با استفاده از مدل¬های گردش عمومی جو و سناریوهای تغییر اقلیم نشان می¬دهد که در اکثر ایستگاه ها و اکثر ماه¬های سال در دهه های آتی طبق هر سه سناریوی RCP8.5، RCP4.5 و RCP2.6 مجموع بارش ماهانه دارای روند افزایشی اندک بوده ولی روند تغییرات دما در حوضه حبله رود طبق هر سه سناریوی RCP8.5، RCP4.5 و RCP2.6 در جهت افزایش معنادار میانگین ماهانه دمای ماکزیمم و مینیمم در ده های آتی می باشد. همچنین نتایج مربوط به پیش بینی نقشه کاربری اراضی حوضه مورد مطالعه نیز بیانگر افزایش مساحت اراضی کشاورزی (باغ و زراعت) آبی در آینده و کاهش پوشش گیاهی مراتع و سیرقهقرایی آن می باشد. همچنین با توجه به نتایج پیش یابی اقلیم و پیش بینی کاربری اراضی در ده های آتی و استفاده از مدل هیدرولوژیکی GSFLOW روند تغییرات هیدرولوژیکی رودخانه های حوضه حبله رود تحت سناریوهای مختلف تغییرات اقلیمی پیش بینی شد که نتایج بیانگر تداوم روندهای گذشته تا حال در آینده خواهد بود