بررسی آثار اقتصادی و رفاهی بازار آب: رویکرد مدل برنامه ریزی ریاضی مثبت

براساس مطالعات ملی و بین‌المللی، ایران جزء کشورهایی است که در حال حاضر در تنش آبی به سر می‌برد و هرساله به شدت این تنش افزوده می‌گردد. یکی از منابع آب پایدار، در گذشته که کشور از جمعیت کمتری برخوردار بوده،  آب زیرزمینی محسوب می شد. اما با افزایش جمعیت و متعاقباً افزایش نیاز آبی و برداشت بی رویه آب از منابع آبی زیرزمینی، این منبع پایدار، کاهش چشم‌گیری یافته است. به طوری که بسیاری از کارشناسان معتقدند احیاء این منبع پایدار در آینده حتی در صورت وجود نزولات جوی کافی نیز امکان پذیر نیست. لذا، این موضوع باعث شده است که تنها منبع قابل دسترسی منابع آب سطحی ناشی از بارش‌ها باشد و مهار این منبع به عنوان یکی از مهمترین راهکارهای خروج از بحران آب می‌باشد. در سال­های اخیر بحث بازار آب به عنوان یکی از موضوعات مهم در کانون مباحثات علم اقتصاد منابع قرار گرفته است و تقریباً هیچ نشست بین‌المللی را که در آن آینده اداره جهان در هزاره  سوم میلادی مطرح باشد نمی‌توان سراغ گرفت که در آن آب و مدیریت بازار آب به صورت یکی از اصلی‌ترین عوامل و عناصر در دستور کار قرار نداشته باشد. کمیابی آب می‌تواند از طریق مدیریت منابع آب آبیاری به کمک انتخاب نسبی محصولات و الگوی کشت کشاورزان کاهش یابد (آل وشاه[1] ، 2001).  ایران دارای 6 حوزه آبریز اصلی می باشد که بزرگترین آن حوزه مرکزی است. در این حوزه بیشترین تخلیه از آب زیرزمینی معادل با 4/27 میلیارد متر مکعب صورت می گیرد. دشت ورامین در حوزه مرکزی ایران قرار دارد و با 80 هزار هکتار اراضی قابل کشت مقدار تخلیه سالانه آب زیرزمینی آن برابر با 414 میلیون متر مکعب است. مقدار افت ارتفاع سالانه آب زیرزمینی به طور متوسط 4/1 متر بوده و در چند سال اخیر بیش از 2 متر کاهش یافته است، به طوری که متوسط به آب رسیدن چاه در این منطقه حدود 45 متر می باشد (شرکت مدیریت منابع آب ایران،1390). یکی از واقعیت­های مهم در منطقه ورامین مقدار استخراج آب­های زیرزمینی است که در صورت عدم مهار آن امکان به خطر افتادن اکوسیستم محیط و صنعت کشاورزی و آب شرب بسیار بالاست. با بهره برداری بی­رویه، کشاورزان با کاهش سوددهی و دیگر صنایع مصرف کننده آب نیز با کاهش سطح ایستایی آب و افزایش هزینه­های استحصال مواجه می­گردند . تشکیل بازار آب و تنظیم عرضه و تقاضا به مدیریت موثر منابع آب در منطقه کمک خواهد کرد و با توجه به تجربیات تشکیل آن در مناطق مختلفی از جهان نظیر حوزه ماری دارلینگ  در استرالیا و تگزاس در آمریکا، حوزه های مختلفی در اسپانیا و فرانسه انتظار کاهش مصرف بی رویه آب، افزایش راندمان تولید در بخش کشاورزی و کاهش هزینه های استحصال آب در این بخش مورد انتظار است.در این دشت در حال حاضر بازارهای کوچک آب و تبادلات محلی یا محلی-دولتی به صورت سنتی وجود دارد و همین امر یکی از دلایل انتخاب دشت ورامین بوده است. مهمترین سوال‌های تحقیق به شرح ذیل می باشند:

1. آیا تشکیل بازار آب در دشت ورامین باعث افزایش سطح رفاه اقتصادی منطقه می­گردد؟
2. آیا تشکیل بازار آب در منطقه ورامین باعث افزایش بهره وری و کاهش هزینه های استحصال آب می­گردد؟

بنابر این، اهمیت انجام این تحقیق این است که ضمن شناسایی و معرفی بازار آب موجود در منطقه ورامین واقع در استان تهران، و با توجه به وضعیت بازار آب موجود در منطقه مورد مطالعه جهت مدیریت بهینه مصرف آب راهکارهایی جهت رسیدن به این هدف معرفی می‌نماید و نتیجه ایجاد چنین بازاری را به لحاظ رفاهی مشخص می نماید. در ادامه، مبانی نظری و ادبیات موضوع بیان می گردد. در بخش سوم به روش تحقیق و پس از آن به تشریح مدل پرداخته می شود. در بخش پایانی نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات مطرح می گردد.